ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΑΓΝΩΣΤΗ ΕΠΟΠΟΙΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΑΝΔΡΟΥ ΣΤΟΝ Β' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΜΠΑΣΑΝΤΗΣ

 

Το φορτηγό πλοίο «Πανάχραντος», ιδιοκτησίας της ανδριώτικης οικογένειας Κουτσούκου, τορπιλίστηκε στις 16/1/1940, τελώντας υπό τον Ανδριώτη πλοίαρχο Βασίλειο Κατσίκη. Η Ελλάδα δεν είχε μπει στον πόλεμο όταν επήλθε ο τορπιλισμός του πλοίου, το οποίο έφερε ζωγραφισμένη στο πλάι την ελληνική σημαία. Βυθίστηκε αύτανδρο νοτιοδυτικά της Αγγλίας. Χάθηκαν 29 ναυτικοί, πολλοί εξ αυτών Ανδριώτες. (Από το βιβλίο "Εύλογος Λόγος").

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ: Λάβαμε ένα ενδιαφέρον γράμμα (στα αγγλικά) από τον Άγγλο αναγνώστη μας John Luke, που ζει στα Ρέμματα με περιγραφή της Κατοχής στη δυτική περιοχή της Άνδρου με μνήμες γείτονα του, καθώς και προτροπή για κάτι περισσότερο. Έχουμε ήδη γράψει σε αρκετά άρθρα στο Εν Άνδρω (δικά μας ή συνεργατών) αρκετά πράγματα για μια περίοδο, που η Άνδρος στη στεριά δεν είχε ιδιαίτερη δράση, σε σχέση με την εποποιία που έγραψε η Άνδρος στις θάλασσες. Όλα τα συμπεριλάβαμε στα βιβλία μας Η ΑΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ και ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΔΡΟΥ.

Το ανδριώτικο φορτηγό "Μαρουσώ Λογοθέτη". Τορπιλίστηκε 15/5/1043. Χάθηκαν 25 ναυτικοί μεταξύ αυτών ο πλοίαρχος και αρκετοί από Άνδρο. Σώθηκαν 11. (Από το βιβλίο "Εύλογος Λόγος")

Με την ευκαιρία του γράμματος του John Luke, αποφασίσαμε να παραθέσουμε για μια ακόμα φορά τα σχετικά λίγα γεγονότα που συνέβησαν στο νησί κατά την κατοχή, αλλά και μερικές σημαντικές πτυχές από την αιματηρή εποποιία της ναυτικής Άνδρου στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτή την δεύτερη πολλοί τείνουν συχνά να αγνοούν επικεντρώνοντας μόνο στα όσα συνέβησαν στη στεριά. Σε αντίθεση, λοιπόν, με όσα σχετικά περιορισμένα γεγονότα συνέβησαν στο νησί η Άνδρος πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος στις θάλασσες. Η ναυτική Άνδρος έχασε 81 πλοία και 185 ανδριώτες ναυτικούς. Κι επιπλέον ήταν εκατοντάδες ή και χιλιάδες οι ανδριώτες ναυτικοί που έδωσαν τη μάχη των νηοπομπών στους ωκεανούς. Πόσοι άραγε ξέρουν και μιλάνε γι' αυτή την ναυτική εποποιία σήμερα στο νησί;

 

Παλεύοντας με τα κύματα για να διασωθούν... (Από το βιβλίο "Εύλογος Λόγος")

Ακόμα θυμάμαι το παράπονο του ναυτικού πατέρα μου Σταμάτη Μπασαντή, που αγωνίστηκε να πάρει ένα "ανθυποβρυχιακό επίδομα", που έδωσε κάποτε το ΝΑΤ στους συνταξιούχους, καθώς ταξίδεψε 6 μήνες στους ωκεανούς με τις νηοπομπές του θανάτου. Δεν το κατάφερε. Και έμεινε με το παράπονο να αναρωτιέται: "καλά εγώ δεν ταξίδεψα 6 μήνες στον ωκεανό με τις νηοπομπές και τα γερμανικά υποβρύχια να μάς κυνηγούν;" Ταξίδεψε, αλλά δεν του αναγνωρίστηκε ποτέ το "ανθυποβρυχιακό" από την γραφειοκρατία. Κι έμεινε με το παράπονο.

 

Το ανδριώτικο πλοίο "Φανερωμένη". Τορπιλίστηκε στις 23/10/1943. Διασώθηκαν 35. 7 εξ Άνδρου. Ανάμεσα τους και ο ανδριώτης πλοίαρχος. Χάθηκε μόνο ένας. (Από το βιβλίο "Εύλογος Λόγος")

Αλήθεια σήμερα πόσοι γνωρίζουν και συζητάνε για τα ανδριώτικα πλοία που ταξίδεψαν στις νηοπομπές του θανάτου; Πόσοι ξέρουν πόσα πήγαν αύτανδρα; Πόσοι μιλάνε για όσους κατάφεραν με μύριους κινδύνους και σώθηκαν. Πόσοι μιλούν για την άγνωστη ιστορία της Άνδρου στα πελάγη; Οι περισσότεροι επικεντρώνουν στα περιορισμένα γεγονότα της στεριάς. Ξεχνώντας πως η Άνδρος υπάρχει και στις θάλασσες κι έχει μια πολύ μεγάλη ναυτική ιστορία. Οι περισσότεροι αγνοούν τον μεγάλο φόρο αίματος που πλήρωσε κατά την διάρκεια του πολέμου το νησί στη θάλασσα. Και επίσης αγνοούν και τις μεγάλες ναυτικές στιγμές στις οποίες συμμετείχαν οι ανδριώτες ναυτικοί κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η σημερινή αναφορά μου λοιπόν σε όλους αυτούς που ταξίδεψαν κατά τη διάρκεια του πολέμου, αντιμετώπισαν τον θάνατο. Αυτούς που χάθηκαν, αλλά κι αυτούς που επέστρεψαν. Καθώς και στη μνήμη του ναυτικού πατέρα μου Σταμάτη Μπασαντή, που δεν του δόθηκε ποτέ το "ανθυποβρυχιακό επίδομα"...

ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΜΠΑΣΑΝΤΗΣ.

 

ΑΠΟ ΓΡΑΜΜΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ ΣΤΟΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ

 Τα βομβαρδισμένα το 1943 Εμπειρικαίικα της Πλακούρας. Φωτογραφία από την πίσω μεριά. Από το αρχείο Α. Μανταδέλη.

Καλημέρα, 

Σχετικά με το άρθρο για την αντίσταση στην Άνδρο 1941-1944. Ζω στα Ρέμματα. Ο γείτονάς μου, ένας Νικόλας Γρηγοράς, ηλικιωμένος κάτοικος της Άνδρου, μου έχει διηγηθεί πολλά περιστατικά αυτής της εποχής από την ιστορία της Άνδρου. Αυτό που δείχνει τις λεπτές γραμμές διαχωρισμού στην κοινωνία και την ιστορία ήταν: "Οι άνθρωποι στη δυτική ακτή δεν γνώριζαν τι συνέβαινε στον έξω κόσμο σχετικά με την εξέλιξη του πολέμου.  Με κάποιο τρόπο βρέθηκαν στην κατοχή τους ένα κρυστάλλινο ραδιόφωνο που ήταν κρυμμένο στο ξενοδοχείο Avra στο Μπατσί. Πραγματοποιήθηκε μια συζήτηση σχετικά με το ποιος σταθμός να ακούσει για να έχουν μια πραγματική αφήγηση.  Η ομάδα αποφάσισε για το BBC που είχε ένα γραφείο αφιερωμένο στη μετάδοση στην Ελλάδα, το "The Greek Desk"... "

Χαιρετισμούς

John Luke

 

 1. Η ΚΑΤΟΧΗ ΣΤΗΝ ΑΝΔΡΟ

Από το βιβλίο του  Δ. ΜΠΑΣΑΝΤΗ "Η ΑΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ" έκδ. 2015

Τα βομβαρδισμένα Εμπεικαίικα της Ρίβας το 1943, όπως αποτυπώθηκαν φωτογραφικά μετά την Κατοχή, από τον Ανδρέα Εμπειρίκο.

"...Τα χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου μπορούν να χαρακτηριστούν για την Άνδρο ως μια ενδιάμεση κατάσταση. Το νησί είναι μακριά από τα θέατρα των επιχειρήσεων και της αντίστασης. Υπάρχει βεβαίως η καταχνιά του πολέμου όμως η αγροτική Άνδρος συνεχίζει και καταφέρνει και συντηρεί τους κατοίκους. 

Η ήπια γερμανική κατοχή, αλλά και η ιταλική παρουσία στο νησί δεν δημιουργούν μεγάλα προβλήματα στον πληθυσμό. Ίσως γιατί και ο γερμανός διοικητής της Άνδρου ήταν νεαρός, μορφωμένος και ήπιων τόνων. Αναφέρεται πως ο ίδιος αποτρέπει σε δύο περιπτώσεις προβλήματα για την Άνδρο. Στην πρώτη περίπτωση μετά από επίθεση αντάρτικης ομάδας από την Εύβοια εναντίον Γερμανών στο Φελλό αποτρέπει αντίποινα για τους ανδριώτες. Στη δεύτερη όταν ήρθαν στο Γαύριο, πάλι από την Εύβοια, δύο καΐκια με έλληνες συνεργάτες των γερμανών και επιχείρησαν να κατάσχουν με τη βία τρόφιμα από τους κατοίκους της περιοχής επενέβη και τους έδιωξε με την απειλή των όπλων[1]. 

 

Τα Εμπειρικαίικα όπως αποτυπώθηκαν σε ποίημα του Ανδρέα Εμπειρίκου.

Κάπως έτσι φτάνει η Άνδρος στον Σεπτέμβριο του 1943 όταν οι ιταλικές δυνάμεις που βρίσκονταν στο νησί αρνούνται να παραδοθούν. Έτσι, στάλθηκε γερμανικός στρατός και αεροπλάνα εναντίον τους. Οι γερμανικοί βομβαρδισμοί εναντίον ιταλικών θέσεων στην Χώρα, στις 23 Σεπτέμβριου, κατέστρεψαν ολοσχερώς τα περίφημα αρχοντικά των Εμπειρίκων στη Ρίβα και στην Πλακούρα, καθώς και τον διάσημο για την αρχιτεκτονική του φάρο Τουρλίτη στην άκρη της χερσονήσου. Μετά από σύντομη αντίσταση οι Ιταλοί της Άνδρου παραδόθηκαν στις γερμανικές δυνάμεις.

Τα Εμπειρικαίικα της Ρίβας πριν την Κατοχή (1933). Στο βάθος διακρίνονται τα Εμπειρικαίικα της Πλακούρας. Από το αρχείο Α. Μανταδέλη.

Με τον βομβαρδισμό των Εμπεικαίικων της Ρίβας και της Πλακούρας και του Τουρλίτη η αστική παράδοση της Άνδρου δέχεται ένα μεγάλο πλήγμα. Στη θέση τους μεταπολεμικά χτίστηκε στην μεν Πλακούρα το ξενοδοχείο «Ξενία» από τον αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη στη δε Ρίβα κατασκευάστηκε η πλατεία του Αφανούς Νάυτη... 

...Εκδοτικά η Κατοχή είναι μια περίοδος εκδοτικής σιωπής και μόνο μια εντελώς περιθωριακή εκδοτική απόπειρα γίνεται με την έκδοση τριών φύλλων του εντύπου «Ελεύθερη Άνδρος – Όργανο της επαρχιακής επιτροπής ΕΑΜ Άνδρου» [2]...

Athina Kyrtata: Και ο φάρος βομβαρδισμένος. Έργο του Ανδριώτη ζωγράφου Δομένικου Βαρδακώστα - 1948

 

 Με το πενάκι του Δομένικου Βαρδακώστα. Δεξιά σκίτσο για την αντίσταση συνοδευμένο από στίχους του ποιητή Ιωάννη Πολέμη. Αριστερά η  Ακρόπολη ανάμεσα στη νύχτα και στο ξημέρωμα, χωρίς σημαία. Από λεύκωμα του Αντώνη Πολέμη της περιόδου 1944 - 1945. Φωτογραφία Εν Άνδρω.

...Όμως, όσο και αν η κατοχή είναι περίοδος σιωπής υπάρχει στον πληθυσμό μια φλόγα για ελευθερία και έκφραση. Η οποία αποτυπώθηκε με αρκετούς τρόπους. Χαρακτηριστικό είναι το προσωπικό λεύκωμα που ο τυπογράφος Αντώνης Πολέμης διέσωσε και το οποίο γράφτηκε μεταξύ 1944 και 1945. Την περίοδο εκείνη ο Α. Πολέμης και μερικοί νεαροί διανοούμενοι της Άνδρου εκείνης της δύσκολης εποχής αποτύπωσαν τις απόψεις τους για την πατρίδα και την ελευθερία, για τη ζωή και τον έρωτα, για την φιλοσοφία και την τέχνη. Ένα λεύκωμα που διασώθηκε αποτυπώνει με εξαιρετικό τρόπο εκείνη τη δύσκολη εποχή εικονογραφημένη από το πενάκι του ανδριώτη ζωγράφου Δομένικου Βαρδακώστα." 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] «Όλγα Ντόρνερ: Η γυναίκα του Γερμανού που έσωσε την Άνδρο», συνέντευξη εφημερίδα Ανδριακή, Οκτώβριος 2011, σελ.6

[2] Λεύκωμα Τύπου, Ανδριακή,

 

2. ΟΙ ΝΑΥΤΙΚΟΙ ΤΗΣ ΑΝΔΡΟΥ ΚΑΙ Ο Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

 Από τα βιβλία του  Δ. ΜΠΑΣΑΝΤΗ "Η ΑΝΔΡΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ" έκδ. 2015 & "ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΔΡΟΥ" έκδ. 2024.

 

 Το πλοίο «Κορινθιακός» ιδιοκτησίας του Ανδριώτη Μαρή Α. Εμπειρίκου υπό τον Ανδριώτη πλοίαρχο Λεωνίδα Α. Παλαιοκρασσά τορπιλίστηκε και βυθίστηκε αύτανδρο στον Ινδικό ωκεανό στις 20/11/1943. Χάθηκαν 32 ναυτικοί. Πολλοί εξ αυτών ανδριώτες. (Από το βιβλίο "Εύλογος Λόγος")

...Η ναυτική Άνδρος δέχθηκε σημαντικά πλήγματα στη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολεμίου στις θάλασσες. Από τα 81 ανδριώτικα πλοία που υπήρχαν στο νηολόγιο της Άνδρου το 1939 (δεύτερο λιμάνι νηολόγησης πλοίων στην Ελλάδα μετά τον Πειραιά) τα 56 χάθηκαν είτε από τορπιλισμούς είτε από κανονιοβολισμούς μεταξύ 1941 και 1944. Βαρύς ήταν ο φόρος και σε ανθρώπινες ζωές μιας και τα πλοία αυτά συμπαρέσυραν μαζί τους στον υγρό τάφο 400 ναυτικούς από τους οποίους οι 185 ανδριώτες.

Το ανδριώτικο φορτηγό πλοίο "Κόρθιον". Τορπιλίστηκε στις 14/3/1941. Χάθηκαν 13 ναυτικοί, 5 ανδριώτες, μεταξύ αυτών και ο πλοίαρχος. Σώθηκαν 10. (Από το βιβλίο "Εύλογος Λόγος")

Μεταξύ των δεκάδων ανδριώτικων πλοίων που χάθηκαν («Αμαρυλλίς», «Άννα Βούλγαρη», «Βασίλειος Πολέμης», «Βιολαντώ Γουλανδρή», «Γεώργιος Δρακούλης», «Δαμασκηνή», «Δημήτριος Θερμιώτης», «Ζαννής Καμπανής», «Κόρθιον», «Κορινθιακός», «Λεωνίδας Βαλμάς», «Πανάχραντος», «Σαρωνικός», «Φραγκούλα Γουλανδρή» κλπ.) μερικά χάθηκαν αύτανδρα. Μαζί τους χάθηκαν εκατοντάδες Ανδριώτες ναυτικοί (καπεταναίοι, μηχανικοί, λοστρόμοι, ναύτες, θερμαστές, μάγειροι, λαδάδες) «βυθίζοντας στο πένθος τη Χώρα, τις Στενιές, τα Λάμυρα, τα Λειβάδια, τη Μεσαριά, το Κόρθι, τον Πιτροφό, το Μπατσί και το Γαύριο». 

Από τις ανδριώτικες ναυτιλιακές οικογένειες που έχασαν πλοία στον ΙΙ Παγκόσμιο Πόλεμο ενδεικτικά αναφέρουμε τους: Εμπειρίκους (14), Γουλανδρήδες (12), Κυδωνιέα (3), Καμπάνηδες (3), Βούλγαρη (2), Γούναρη (2), Βογιαζίδη (2), Κούλουθρου-Εμπειρίκου (1), Σύμπουρα (1), Μωραΐτη (1), Τατάκη (1), Μαρή (1), Γκούμα (1), Χατζόγλου (1), Πιάγκου (1) κ.λπ.

Το φορτηγό "Βιολαντώ Ν. Γουλανδρή". Τορπιλίστηκε στις 10/6/1940. Χάθηκαν 6 ναυτικοί, ανάμεσα τους και ο ανδριωτης πλοίαρχος. Σώθηκαν 22. (Από το βιβλίο "Εύλογος Λόγος")

Από τις εκατοντάδες ναυτικές ιστορίες με τορπιλισμούς του πολέμου έχουν δυστυχώς καταγραφτεί ελάχιστες. Από αυτές παραθέτουμε εδώ μερικές πληροφορίες από δύο που ευτύχησαν να εκδοθούν και οι οποίες δείχνουν το εύρος της συμμετοχής της Άνδρου στον παγκόσμιο πόλεμο πολύ πέρα από τα όρια του μικρού νησιού στο Αιγαίο.

Η πρώτη ιστορία αναφέρεται σε έναν από το πλήθος των τορπιλισμών ανδριώτικων πλοίων. Ο λόγος εδώ για το φορτηγό πλοίο «Βόρις» υπό τον Χιώτη πλοίαρχο Ματθαίο Λω και του Ανδριώτη υποπλοίαρχο Γιαννούλη Μωραΐτη. Το πλοίο τορπιλίστηκε το απόβραδο της 3ης Ιουνίου 1943 στον Νότιο Ατλαντικό (περίπου 1000 ναυτικά μίλια από τις ακτές της Βραζιλίας) από γερμανικό υποβρύχιο.

Όπως αφηγείται ο Γ. Μωραΐτης οι 37 ναυτικοί (24 Έλληνες και 13 αλλοδαποί) πρόλαβαν και κατέβασαν δύο βάρκες. Στην μια μπήκαν 16 μαζί με τον Ανδριώτη υποπλοίαρχο και στην άλλη 21 μαζί με τον Χιώτη πλοίαρχο. Η πρώτη κατέληξε μετά 11 μέρες δύσκολο ταξίδι στον Ατλαντικό ωκεανό στις ακτές στο Permanbouco της Βραζιλίας όπου περισυλλέγησαν οι ναυτικοί από αγγλικό πλοίο και ή άλλη μετά από 14 μέρες οι ναυτικοί περισυλλέγησαν από ισπανικό υπερωκεάνιο που τους μετέφερε στο Ρίο Ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας. 

Η δεύτερη αναφέρεται στη συμμετοχή των ανδριωτών ναυτικών στις μεγάλες ναυτικές μάχες του πολέμου. Και πάλι παραθέτουμε μια αφήγηση από το βιβλίο του Γιαννούλη Μωραΐτη. Ο Γ. Μωραΐτης συμμετείχε ως ανθυποπλοίαρχος και στην απόβαση της Νορμανδίας με το νεότευκτο ελληνόκτητο πλοίο «Ελλάς». Το πλοίο υπό τον Ιθακήσιο πλοίαρχο Γεώργιο Τριλίβα συμμετείχε στην μεγάλη απόβαση. Έφτασε στην ακτή της Νορμανδίας εν μέσω πυρών 36 ώρες μετά την απόβαση της 6ης  Ιουνίου μεταφέροντας τανκς, κανόνια, αυτοκίνητα και στρατιώτες.

Πλοίο βυθιζόμενο μετά από τορπιλισμό... (Από το βιβλίο "Εύλογος Λόγος")

Όπως περιγράφει πάλι ο εξ Άνδρου καπετάνιος Γιαννούλης Μωραΐτης:

«Σε όλο τον ορίζοντα κατά μήκος των ακτών όσο έφτανε το μάτι μου κινούνταν πλοία παντός τύπου, από βαρέα θωρηκτά, καταδρομικά, αντιτορπιλικά, κανονιοφόροι, μέχρι άλλα ελαφρότερα σκάφη το οποία κανονιοβολούσαν τις εχθρικές θέσεις ή αποβίβαζαν στρατό, ενώ ο ουρανός ήταν σχεδόν καλυμμένος από διαδοχικώς αφικνούμενα σμήνη αεροπλάνων (βομβαρδιστικών και μαχητικών).

Στις ομοβροντίες των συμμάχων απαντούσαν οι Γερμανοί με τα δικά των όπλα. Μέχρι εκείνη την ημέρα οι Γερμανοί δεν είχαν απωθηθεί προς το εσωτερικό και η μάχη διεξαγόταν επί σχετικής στενής λωρίδος της ακτής. Επί της λωρίδας αυτής η μάχη μαινόταν λυσωδώς, χρησιμοποιούμενων όλων των συγχρόνων της εποχής εκείνης όπλων (εκτός χημικών)».

Τα παραπάνω παραδείγματα δίνουν μια ιδέα για τις μάχες που έδωσαν εκατοντάδες Ανδριώτες ναυτικοί σε όλες τις θάλασσες του κόσμου, αλλά και για το κόστος που πλήρωσε το νησί τόσο σε ανθρώπους όσο και σε πλοία κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου.

Βιβλιογραφία

1. Παναγιώτης Σπυρόπουλος, ΕΥΛΟΓΟΣ ΛΟΓΟΣ – Οι απώλειες της Ανδριακής ναυτιλίας κατά τον ΙΙ Παγκόσμιο Πόλεμο, εκδόσεις Σπυρόπουλος, Αθήνα 2012, σελ. 12 & 17

2. Παναγιώτης Σπυρόπουλος, ΕΥΛΟΓΟΣ ΛΟΓΟΣ – Οι απώλειες της Ανδριακής ναυτιλίας κατά τον ΙΙ Παγκόσμιο Πόλεμο, εκδόσεις Σπυρόπουλος, Αθήνα 2012, σελ.129

3. Δημήτρης Σταυρόπουλος, Τα Εγκλήματα των Γερμανών στην κοινωνία της Άνδρου, άρθρο στην ιστοσελίδα «Εν Άνδρω», 14. Μαρτίου 2015

4. Παναγιώτης Σπυρόπουλος, ΕΥΛΟΓΟΣ ΛΟΓΟΣ – Οι απώλειες της Ανδριακής ναυτιλίας κατά τον ΙΙ Παγκόσμιο Πόλεμο, εκδόσεις Σπυρόπουλος, Αθήνα 2012

5. Παναγιώτης Σπυρόπουλος, ΕΥΛΟΓΟΣ ΛΟΓΟΣ – Οι απώλειες της Ανδριακής ναυτιλίας κατά τον ΙΙ Παγκόσμιο Πόλεμο, εκδόσεις Σπυρόπουλος, Αθήνα 2012, σελ.91.

6. Γιαννούλης Μωραΐτης, Ο Τορπιλισμός του φορτηγού ατμόπλοιου «Βόρις» - Ένα ιστορικό ντοκουμέντο, εκδόσεις Τζέι & Τζέι Ελλάς 2008, σελ.22-39

7. Γιαννούλης Μωραΐτης, Ο Τορπιλισμός του φορτηγού ατμόπλοιου «Βόρις» - Ένα ιστορικό ντοκουμέντο, εκδόσεις Τζέι & Τζέι Ελλάς 2008, σελ.22-39