Άνδρος - Η ιστορία και η φάρσα

Του Διαμαντή Μπασαντή

Πολλοί είναι αυτοί που μιλούν για τις διαιρέσεις της Άνδρου. Πόσοι όμως έχουν σκεφθεί αν τώρα πια ισχύουν κάποιες από αυτές; Πόσοι έχουν αναλογιστεί πως δημιουργήθηκαν και πόσο πια αντέχουν στη σημερινή εποχή; Αρκετοί είναι αυτοί που θεωρούν πως κάποιοι περισσεύουν στην Άνδρο. Πόσο όμως περισσεύουν άνθρωποι δημιουργικοί και δραστήριοι σε ένα νησί που γερνά και φθίνει πληθυσμιακά;

Το παρακάτω άρθρο στόχο έχει να προβληματίσει για τα όσα ευκαιριακά ακούγονται χωρίς γνώση και περίσκεψη και να βάλει σε μια τάξη πράγματα που είναι διάσπαρτα γύρω μας χωρίς να μπορούν πολλοί να εξηγήσουν. Ας ξεκινήσουμε, λοιpόν, με τις παλιές "διαιρέσεις" της Άνδρου και κατά πόσο αυτές υπάρχουν σήμερα.

 Οι παλιές διαιρέσεις και η κοινωνία της Άνδρου σήμερα

Oι διαιρέσεις στο νησί, Χωραΐτες, Κορθιανοί, Αρβανίτες, δεν είναι σημερινές. Ξεκινούν από πολύ παλιά. Έχουν να κάνουν με τις διαφορές αυτών που εποίκισαν τα νησί κατά καιρούς. Ακόμα έχουν να κάνουν με τις γεωγραφικές διαιρέσεις που επέβαλε η δύσβατη γεωγραφία του και το διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης κάθε περιοχής.

Η αγροτική Άνδρος διαμορφώνεται επί βενετοκρατίας και αργότερα επί τουρκοκρατίας. Στην αγροτική βυζαντινή Άνδρο ήρθαν οι Βενετοί και οι Φράγκοι και εγκαταστάθηκαν. Την διαχώρισαν σε τιμάρια και οργάνωσαν την παραγωγή της κτίζοντας παντού αιμασιές.

Από τον 13ο μέχρι τον 19ο αιώνα οι άρχοντες των Βενετών και των Φράγκων διαφέντευαν την γη και τους κολίγους. Οι άρχοντες που σταδιακά έγιναν ορθόδοξοι και Έλληνες επί τουρκοκρατίας συνέχισαν να διαφεντεύουν. Κάντε μια βόλτα μέχρι τον πύργο του Μπίστη-Μουβελά στις Στενιές να ακούσετε παλιές ιστορίες. Να δείτε την εκκλησία των κολίγων που ξεχωρίζει λίγο πιο πέρα από τον πύργο..

 

 Ο πύργος Μπίστη - Μουβελά εγκαταλειμμένος εδώ και πολλά χρόνια καταρρέει. Όμως οι παλιές "αφηγήσεις" της αγροτικής κοινωνίας που τον ακολουθούν αντέχουν πιο πολύ στον χρόνο (φωτ. Εν Άνδρω).

Σε αυτή την αγροτική Άνδρο έφτασαν οι Αρβανίτες στο βόρειο μέρος τον 16ο αιώνα. Και εποίκισαν έναν άδειο τόπο στον Αμόλοχο και στην Άρνη. Προσέθεσαν στην αγροτική Άνδρο και το δικό τους στίγμα. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα κυριαρχούσαν στην Άνδρο οι άρχοντες της γης. Κάτι που επιβεβαιώνει και η απογραφή του 1840 όταν το 73% του πληθυσμού του νησιού είχε ως κύρια απασχόληση της γεωργία (Η Άνδρος μέσα στον Χρόνο, Μέρος Β’, Δ. Μπασαντής, σελ. 179).

Συμπέρασμα πρώτο: Από αυτές τις παμπάλαιες αγροτικές διαιρέσεις δεν έχει ουσιαστικά απομείνει καμία. Μετά την Κατοχή η αγροτική Άνδρος σταδιακά εξαφανίζεται. Σήμερα απλώς έχουν απομείνει σε πολλούς ηλικιωμένους ή μεσήλικες που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν παλιές αναφορές, ιδεολογήματα και απόηχοι τους. Και συχνά συντηρούνται για τοπικιστικούς λόγους. Τοπικισμός που έχει να κάνει κυρίως από την αδύναμη σήμερα οικονομική ανάπτυξη του νησιού...

Η ναυτιλία στην Άνδρο ξεκίνησε στα τέλη του 18ου αιώνα και αναπτύχθηκε εντυπωσιακά κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Επίκεντρο της ήταν η Χώρα και τα γύρω χωριά (Στενιές, Υψηλού, Μεσαριά, Λάμυρα κλπ). Γύρω από τις πρώτες ναυτικές οικογένειες διαμορφώθηκε μια αστική τάξη. Μια αστική τάξη που ταξίδεψε στις θάλασσες, επένδυσε χρήματα, εμπορεύθηκε προϊόντα κλπ. Αυτή η τάξη άφησε το στίγμα της στα νεοκλασικά σπίτια της Χώρας, στις ανοιχτές πλατείες, στα έργα υποδομής.

 Το πρώτο ελληνικό υπερωκεάνειο ήταν του ανδριώτη εφοπλιστή Δ. Μωραΐτη (φωτ. Εν Άνδρω)

Η αστική τάξη της ναυτιλίας διεκδίκησε ρόλο και στα κοινά. Αλλά απέτυχε δύο φορές. Την πρώτη φορά στα τέλη του 19ου αιώνα γιατί αντέδρασε η αγροτική Άνδρος γύρω από την Χώρα. Την δεύτερη φορά στις αρχές του 20ου αιώνα όμως η συντηρητική αγροτική τάξη του Κορθίου δεν επέτρεψε στον μεγαλοαστό Λεωνίδα Εμπειρίκο να σπρώξει την Άνδρο στην βενιζελική τάξη πραγμάτων (Η Άνδρος μέσα στον Χρόνο Σ.Καμπάνης - Δ. Μπασαντής & Δ. Πολέμης Ιστορία της Άνδρου). Έτσι το νησί παρέμεινε στην βασιλική παράταξη και στην αγροτική νοοτροπία...

 Ένα από τα τελευταία αστικά αρχοντικά της Χώρας όπου σήμερα στεγάζεται το Ίδρυμα Π. και Μ. Κυδωνιέως. Έργο Μπάουχάουζ της δεκαετίας 1930 (φωτ. Εν Άνδρω).

Η αστική Άνδρος τελικά κυριάρχησε κυρίως στην περιοχή της Χώρας. Εκεί διαμορφώθηκε μια αστική αντίληψη. Όμως από το 1920, με την μεγάλη ανάπτυξη των ατμόπλοιων, άρχισαν να φεύγουν οι ναυτικές επιχειρήσεις από την Άνδρο. Και μετά 1945 έφυγαν και οι μεγάλες αστικές και ναυτικές οικογένειες  και από το νησί. Μετά τη δεκαετία του 1960 άρχισαν να λιγοστεύουν και οι επιστρέφοντες εφοπλιστές κάθε χρόνο. Κι σταδιακά απέμεινε μόνο ο απόηχος τους (Η Ιστορία της Άνδρου, Δ. Πολέμης). Από την δεκαετία του 1980 απόμεινε μόνο η ανάμνηση τους (Η Άνδρος μέσα στον Χρόνο Σ.Καμπάνης - Δ. Μπασαντής).

Σήμερα οι διαιρέσεις εκείνης της αστικής Άνδρου δεν υπάρχουν πλέον. Οι δρόμοι έφεραν κοντά όλα τα μέρη της Άνδρου. Η καταναλωτική ανάπτυξη εξίσωσε τις μεγάλες διαφορές που υπήρχαν κάποτε. Η μόρφωση, τα ταξίδια, άμβλυναν τις κάποτε τρομερές κοινωνικές αποστάσεις. Και η αστυφιλία αποψίλωσε τα χωριά. Είναι πίσω μόνο κάποιες αναφορές-μνήμες στις εμπειρίες των παλαιοτέρων. Έμειναν οι αποτυπώσεις όλων αυτών στον χώρο (νεοκλασικά, μουσεία, θέατρα κλπ)  Έμειναν και μερικές κοινωνικές διαφοροποιήσεις πολύ αμβλυμένες. 

Συμπέρασμα δεύτερο: Η μεσοαστική τάξη υποκατέστησε την αστική Άνδρο του παρελθόντος μετά το 1960 και η μικροαστική τάξη υποκατέστησε την μεσοαστική Άνδρο σταδιακά μετά την δεκαετία του 1980. Η σημερινή μικρο-μεσο αστικοποίηση της Άνδρου είναι γεγονός. Κατά καιρούς όμως εμφανίζονται αντιθέσεις που έχουν τοπικιστικές αναφορές και κάποιοι προσπαθούν να αναβιώσουν πάλι μερικά από τα παλιά στερεότυπα. Όμως: Η ιστορία την πρώτη φορά συμβαίνει ως τραγωδία την δεύτερη επαναλαμβάνεται ως φάρσα (Κ. Μάρξ).

Μέχρι το 1940 το νηολόγιο της Άνδρου ήταν δεύτερο στην Ελλάδα. Από τότε ο αριθμός τους έπεσε κατακόρυφα.

Η Άνδρος του τουρισμού ανέτειλε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970 στο Μπατσί. Εμφανίστηκε με την κινηματογραφική ταινία "Κορίτσια στον ήλιο" που γνώρισε τεράστια επιτυχία και έκανε το άσημο ψαροχώρι Μπατσί σε τουριστικό κέντρο της Άνδρου. Συνέβαλε αποφασιστικά και η εγγύτητα του με το λιμάνι του Γαυρίου και το Μπατσί αναδείχθηκε σε πρώτο τουριστικό προορισμό της Άνδρου.

Τις ίδια εποχή άρχισε να αποκτά τουριστικό στίγμα και η Χώρα. Αλλά εντελώς διαφορετικό. Το Ράλι Άνδρου και η κατασκευή κτιρίων για τα μουσεία στη Χώρα (Αρχαιολογικό, Μοντέρνας Τέχνης, εκθεσιακό κέντρο κλπ) έδωσαν μια άλλη παρουσία στην μικρή ξεχασμένη πόλη της Άνδρου. Αν στο Μπατσί ο τουρισμός μπήκε από την λαϊκή πόρτα του κινηματογράφου στην Χώρα μπήκε ως συμπληρωματικό καλοκαιρινό στοιχείο μιας γοργά απερχόμενης από το νησί αστικής και μεσοαστικής κοινωνίας.

Εγκαταλλειμένος στη φθορά του χρόνου ο παλιός μεσαιωνικός οικισμός του Κορθίου. Ακόμα και η ιστορική εκκλησία του Αγίου Νικολάου, του 11ου αιώνα, αφημένη στην τύχη της. Το αγροτικό Κόρθι παρακμάζει, το τουριστικό Κόρθι δεν έχει ανακαλυφθεί. Πως θα προχωρήσει η περιοχή; (φωτ. Εν Άνδρω).

Όλα αυτά τα τουριστικά δεδομένα όμως άλλαξαν τις αμέσως επόμενες δεκαετίες που έκανε την εμφάνιση του ο μαζικός τουρισμός και μαζί του και μια σειρά άλλα είδη τουρισμού. Η Άνδρος αντί να προχωρήσει άρχισε να χάνει έδαφος. Δεν υπήρχε ούτε στο Μπατσί ούτε στη Χώρα διαμορφωμένη τουριστική κουλτούρα και επιχειρηματικότητα. Και άργησε πολύ να διαμορφωθεί. Μόνο τα 10-15 τελευταία χρόνια η Άνδρος άρχισε να συνειδητοποιεί πως η οικονομία της δεν μπορούσε πια να είναι εξαρτημένη από την αγροτική οικονομία που εγκαταλείφθηκε και από τη ναυτιλία που έφυγε μακριά. Όμως μέχρι σήμερα οι προσπάθειες δεν είναι οργανωμένες και συστηματικές. Και οι όποιες συλλογικές δράσεις είναι από επιχειρήσεις μικρού επιχειρηματικού μεγέθους.

Συμπέρασμα τρίτο: Η Άνδρος της γεωργίας έχει χαθεί. Η Άνδρος της ναυτιλίας είναι μακριά. Η Άνδρος του τουρισμού δεν έχει βρει τον δρόμο της. Οι παλιές ιστορικές και κοινωνικές διαιρέσεις αργοσβήνουν ή έχουν χαθεί. Κι όμως επανέρχονται από αδυναμία των ανθρώπων να τις ξεπεράσουν. Και σε κάθε ευκαιρία ή σε κάθε κρίση οι άνθρωποι από αδυναμία περιχαρακώνονται και ορίζονται γύρω από τις παλιές αντιθέσεις. Αντιθέσεις που συντηρεί η αδυναμία ανάπτυξης. Έτσι επιβιώνουν καταστάσεις και πρόσωπα μη ανταποκρινόμενα στη σημερινή εποχή. Το μόνο που καταφέρνουν είναι για λίγο καιρό να μετατρέπουν τις παλιές αναφορές και ιστορίες σε σημερινές φάρσες.

 Το Μπατσί, από ψαροχώρι της δεκαετίας του 1960 εξελίχθηκε σήμερα στο τουριστικό κέντρο του νησιού. Τι ανταποκρίνεται σπό το τότε στο σήμερα;

Η ιστορία και η φάρσα.

Το Γαύριο στη δεκαετία του 1930. Τι σχέση έχει με το σημερινό Γαύριο. Καμία. Ποιες σχέσεις έχουν οι τότε αντιθέσεις με τις σημερινές; Καμία.

Ας δούμε την προοπτική της Άνδρου. Το λιμάνι της Άνδρου, το Γαύριο, "είναι έξω"! Το τουριστικό κέντρο της Άνδρου, το Μπατσί, "είναι έξω". Λιμάνι και τουριστικό έχουν ανάγκη από ένα "αφήγημα" και επενδύσεις για να συνεχίσουν την ανοδική πορεία τους. Το λιμάνι του Γαυρίου για να αναπτυχθεί περισσότερο χρειάζεται να αναπτυχθεί το Μακροτάνταλο. Γαύριο και Μπατσί για να αναπτυχθούν χρειάζονται ένα "αφήγημα". Τι καλύτερο από τις αρχαιολογικές ανακαλύψεις της Παλαιόπολης και του Στρόφιλα που δεν έχουν αξιοποιηθεί εθνικώς ή διεθνώς καθόλου;; 

Ας δούμε την ιστορία της Άνδρου. Αυτή δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την Χώρα που ίδρυσε ο Βενετός διοικητής Μαρίνο Ντάντολο το 1205 και κυριάρχησε ναυτιλιακά, μεταξύ 19ου και 20ου αιώνα, για 150 χρόνια. Εκεί είναι ακόμα ο περισσότερος πληθυσμός, εκεί είναι η αστική κληρονομιά της ναυτιλίας, τα μουσεία, το θέατρο. Εκεί είναι το διοικητικό κέντρο και η κεντρική διαχείριση. Και κοντά σχετικά στη Χώρα είναι το Κόρθι με τη δική του ιστορία από τους Φράγκους μέχρι σήμερα. Μια περιοχή που ψάχνει την συνέχεια της ανάμεσα στην αγροτική παράδοση και στον περιορισμένο τουρισμό προσπαθώντας να αντέξει στην πληθυσμιακή εξασθένιση.

Συνεπώς στο νησί σήμερα - που έχει πια περιοριστεί πληθυσμιακά και ηλικιακά - όλοι χρειάζονται όλους για να μπει η Άνδρος στη νέα δύσκολη και ανταγωνιστική εποχή. Οι παλαιές ιστορικές ή άλλες διαιρέσεις έχουν πια ξεπεραστεί εκ των πραγμάτων. Αποτελούν φάρσα σε ένα νησί που παλεύει να βρει τον δρόμο του μέσα σε ένα νέο, απαιτητικό και ανταγωνιστικό οικονομικό περιβάλλον.

Τα ζητούμενα σήμερα είναι: πως μπορούν να ξεπεραστούν κοινωνικές και οικονομικές υστερήσεις χρόνων; Πως θα προσελκυστούν νέοι μορφωμένοι και δραστήριοι άνθρωποι και νέοι επενδυτές στο νησί; Πως μπορεί να μεγαλώσει το σύντομο καλοκαίρι; Πως μπορεί να ξεπεραστεί η κοινωνική εσωστρέφεια, που εμποδίζει κάθε οικονομική ανάπτυξη; Πως μπορούν να ξεπεραστούν αναχρονισμοί που κάποιοι επαναφέρουν για δικούς τους ιδιοτελείς λόγους. Όλα τα παραπάνω ας τα αναλογιστούν όσοι θέλουν να κάνουν κάτι για το νησί. Και σε όλα αυτά τα ερωτήματα ας απαντήσουν όσοι φιλοδοξούν να ηγηθούν της Άνδρου την επόμενη μέρα...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. "Η Άνδρος μέσα στον Χρόνο" - Σταμάτης Μ. Καμπάνης & Διαμαντής Μπασαντής - Α' έκδοση 2012, Β' έκδοση 2015 - Gutenberg.

2. "Η Ιστορία της Άνδρου" - Δημήτριος Ι. Πολέμης - 2016 - Καΐρειος Βιβλιοθήκη