Εν Άνδρω

Γράφει ο ΜΑΡΙΟΣ  ΜΠΕΓΖΟΣ

πρώην Κοσμήτορας Θεολογικής Σχολής ΕΚΠΑ

 

Ο Μάριος Μπέγζος σε ομιλία για τον Θεόφιλο Καΐρη 

Ο Θεόφιλος Καϊρης ήταν ένας μάρτυρας του νεοελληνισμού στην Ελλάδα του 19^ου αιώνα. Μάρτυρας με την διπλή σημασία της λέξης. Πρώτα με την κυριολεκτική έννοια του όρου «μάρτυς», την νομική, δικανική, δικαστική. Καταθέτει την μαρτυρία του λέγοντας κι ομολογώντας ο,τι γνωρίζει περί του επίδικου θέματος. Έπειτα με την μεταφορική σημασία της λέξης «μάρτυρας». Υφίσταται μαρτύρια, βασανίζεται για την πίστη του, ταλαιπωρείται λόγω των πεποιθήσεών του, καταδιώκεται βάναυσα για αυτό που είναι. Η μαρτυρία του αποβαίνει μαρτύριο. Ο Θεόφιλος Καϊρης υπήρξε μάρτυρας του τεκτονισμού με την διπλή αυτή σημασία του όρου, όπως θα δείξουμε με κάθε δυνατή συντομία αλλά και με την επιβεβλημένη σαφήνεια.

Πορτρέτο του Θεόφιλου Καΐρη στην Καΐρειο Βιβλιοθήκη Άνδρου. Φωτογραφία Εν Άνδρω.

Ι. Διδάσκαλος του Γένους και Εθνικός Αγωνιστής

Ο Θεόφιλος Καϊρης κατά κόσμον Θωμάς γεννήθηκε την 30^η Οκτωβρίου (με το παλαιό ημερολόγιο) ή 10^η Νοεμβρίου (με το νέο ημερολόγιο) του 1784 στην Ανδρο, στην Χώρα. Ακόμα σήμερα διατηρείται το αρχοντικό σπίτι της οικογένειάς του παραπλεύρως στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Γεωργίου. Πατέρας του ήταν ο πρόκριτος Νικόλαος Καϊρης, μητέρα του η Αναστασία Καμπανάκη και αδέλφια του έξη παιδιά, τρία άρρενα και τρία θήλεα. Δυο από τους αδελφούς του έγιναν μοναχοί αργότερα. Ο ίδιος χειροτονήθηκε το 1801 διάκονος κι έπειτα ιερομόναχος με το οφίκιο του αρχιμανδρίτη που διατήρησε διά βίου.

Με τον θάνατο του πατέρα του το 1794 σε ηλικία 10 ετών εγκαταλείπει την γενέτειρα Ανδρο όπου άρχισε την εγκύκλια μόρφωσή του. Χάρη στον προστάτη του, αδελφό της μητέρας του και εφημέριο στις Κυδωνιές (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας, Σωφρόνιο Καμπανάκη μετοίκησε στις Κυδωνιές.

Σπουδάζει και παράλληλα εργάζεται ως οικιακός βοηθός αρχικά και ως οικοδιδάσκαλος μετέπειτα για να εξοικονομεί τα προς το ζην. Χάρη στην ευρυμάθειά του συνεχίζει τις σπουδές του στην υπόδουλη Ελλάδα (Πάτμος, Χίος, Σάμος) και στην Εσπερία (Ελβετία, Ιταλία, Γαλλία).

Από το 1810 εγκαινιάζεται η διδακτική σταδιοδρομία του μέχρι την Εθνεγερσία του 1821. Μετά από επίμονη πρόσκληση των προκρίτων αναλαμβάνει την διεύθυνση της περίφημης Σχολής των Κυδωνιών και κατόπιν της Σχολής της Σμύρνης ιδρύοντας τυπογραφείο κι εμπλουτίζοντας την βιβλιοθήκη.

Η διδασκαλία του ανακόπτεται τραγικά κι αιφνίδια με την καταστροφή των Κυδωνιών από τους κατακτητές το 1821. Έτσι εγκαινιάζεται η δεύτερη σταδιοδρομία του ως εθνεγέρτη επαναστάτη κι ένοπλου πολεμιστή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του ΄21. Φυγάς από τις Κυδωνιές και τα κατακαημένα Ψαρά καταπλέει στην Ανδρο όπου πρώτος υψώνει την σημαία της Εθνεγερσίας την 10^η Μαϊου 1821 στην μητρόπολη του Αγίου Γεωργίου στην Χώρα της Ανδρου. Συνεχίζει την δράση του ξεσηκώνοντας την Εύβοια, λαβώνεται τρεις φορές και καταλήγει στην Πελοπόννησο όπου συγκρότησε σώμα αγωνιστών από τις Κυδωνιές.

Παράλληλα συμμετέχει ενεργώς και στα πολιτικά δρώμενα του αρτισύστατου ελλαδικού κράτους. Εκλέγεται βουλευτής (πληρεξούσιος) από το 1823 ως το 1826 εκπροσωπώντας την Άνδρο. Ορίζεται να υποδεχθεί τον Κυβερνήτη Καποδίστρια την 12^η Ιανουαρίου 1828 εκφωνώντας εμβληματικό λόγο διαδηλώνοντας τις φιλελεύθερες πεποιθήσεις του.

Με οξυδέρκεια και υπευθυνότητα αποποιείται τον πολιτικό στίβο και την τύρβη της δημοσιότητας αρνούμενος την θέση του καθηγητή της φιλοσοφίας στο νεοσύστατο (1837) Πανεπιστήμιο Αθηνών που τού προσφέρεται καθώς επίσης αποποιείται την  παρασημοφόρησή του από τον Βασιλέα Όθωνα.

Ο Θεόφιλος Καϊρης επανακάμπτει ως Διδάσκαλος του Γένους στην Άνδρο όπου ιδρύει το περίφημο Ορφανοτροφείο (1835) με δωρεές ομογενών από τις παροικίες της Εσπερίας που περιόδευσε για αυτόν τον σκοπό.

Πίστευε ακράδαντα ότι μόνον η παιδεία είναι ο μοχλός αναγέννησης του έθνους πέρα από την πολιτική και την θρησκεία. Η φήμη του Ορφανοτροφείου της Ανδρου είναι ανάλογη του φθόνου που προκαλεί σε κρατικές και εκκλησιαστικές αρχές με αποτέλεσμα να αρχίσουν οι διώξεις του. Πραγματική αιτία ήταν ο φιλελευθερισμός του Θεόφιλου Καϊρη που ενοχλούσε την αυταρχική μοναρχία του Όθωνα και την πολιτειοκρατική Εκκλησία της Ελλάδος επί Βαυαροκρατίας.

Συνιστάμενη της θρησκευτικής και της κρατικής δίωξης του Άνδριου Δασκάλου του Γένους ήταν σειρά απάνθρωπων και παράνομων ενεργειών της τότε εξουσίας. Σύλληψη του Θεόφιλου Καϊρη από τον στόλο του Κανάρη, ανάκριση από την Ιερά Σύνοδο στην Αθήνα με την απαίτηση να καταθέσει ομολογία πίστεως αρνούμενος την «Θεοσέβειά» του, άρνηση του Καϊρη και εξόντωσή του με καθαίρεση ως κληρικού το 1839, τριετή απομόνωση σε ανήλιαγα κελιά μοναστηριών στην Σκιάθο και στην Θήρα, καθώς και πατριαρχική εγκύκλιο σε βάρος του.

Προσωρινή αναστολή των διωγμών του επήλθε μετά από παρέμβαση ισχυρών φίλων του. Ο Καϊρης διέφυγε στο Λονδίνο επί διετία. Με την συνταγματική αποκατάσταση της 3^ης Σεπτεμβρίου 1843 ο Δάσκαλος του Γένους επαναπατρίζεται στην Ανδρο επαναλαμβάνοντας το διδακτικό έργο. Εντός της δεκαετίας αρχίζει νέος κύκλος διώξεων με ανακρίσεις, δίκη του Θεόφιλου Καίρη στην Σύρο το 1852 και διετή καταδίκη σε φυλάκιση.

Υπερήλικας, εξασθενημένος και καταταλαιπωρημένος ο Διδάσκαλος του Γένους φυλακίζεται στην Σύρο, όπου αφήνει την τελευταία του πνοή την 13^η Ιανουαρίου 1853, ακριβώς δεκαπέντε ημέρες μετά την καταδικαστική απόφαση που του κόστισε την ζωή.

Τραγική ειρωνεία είναι η αθώωση του από τον Άρειο Πάγο την 19^η Ιανουαρίου 1853, μια εβδομάδα μετά την τελευτή του. Ενδεικτικό του αποτροπιαστικού κλίματος της εποχής είναι ότι ο επιτόπιος ιερέας αρνήθηκε να κηδέψει τον Θεόφιλο Καϊρη ο οποίος τελικά ετάφη στο Λοιμοκαθαρτήριο της Ερμούπολης, καθώς επίσης το γεγονός ότι συλήθηκε ο τάφος του την επομένη της κηδείας και ανασκολοπίστηκε η σορός του.

ΙΙ. Έλληνας Φιλελεύθερος Νεομάρτυρας

Η θεωρούμενη «πέτρα του σκανδάλου» του Θεόφιλου Καϊρη  επονομάσθηκε «Θεοσέβεια». Πρόκειται για το φιλελεύθερο ανεξίθρησκο θεολόγημα του ‘Ανδριου Διδασκάλου του Γένους. Όπως δηλώνεται από τις λέξεις εννοεί τον σεβασμό προς τον  Θεού εκ μέρους του ανθρώπου χωρίς περιορισμό σε θρησκεία συγκεκριμένη ή ομολογία προσδιορισμένη αλλά και χωρίς αποκλεισμό καμιάς πίστης, δίχως φανατισμό και φυσικά άνευ φονταμενταλισμού.

Η Θεοσέβεια αναδεικνύει τον Θεόφιλο Καϊρη σε ένθεο ανεξίθρησκο άνθρωπο. Πρώτη ιδιότητά του είναι η ένθεη, δηλαδή η πίστη στην ύπαρξη Θεού. Δεύτερη ιδιότητά του είναι η ανεξιθρησκία, η ανεξαρτησία του έναντι κάθε  θρησκείας (καθιερωμένης, κατεστημένης ή επικρατούσας) και  η ουδετεροθρησκία του απέναντι σε κάθε δόγμα ή την επικρατήσασα επίσημη πίστη του κράτους.

Ο ένθεος ανεξίθρησκος άνθρωπος δεν είναι άθεος κι ούτε θρήσκος. Δεν είναι άθεος, επειδή δέχεται και ομολογεί την πίστη σε Θεό, ως Υπέρτατο Ον, παντοδύναμο, παντογνώστη και πανάγαθο Πλάστη όλων των πλασμάτων της πλάσης. Δεν είναι θρήσκος, ούτε θρησκόληπτος, μήτε φανατισμένος θρησκευόμενος ή ο κατά το κοινώς λεγόμενο «θεούσος» τύπος ανθρώπου με προλήψεις και δεισιδαιμονίες.

Πρόκειται για τον «τρίτο δρόμο» ή την «μέση οδό», την «βασιλική οδό» ανάμεσα στα δυο συνήθη άκρα. Το ένα άκρο είναι το έλλειμμα της πίστης που συνιστά την αθεΐα και μάλιστα τον μαχητικό, δογματικό, πολεμικό αθεϊσμό των ολοκληρωτικών καθεστώτων είτε του φαιού φασισμού (εθνικισμός, εθνικοσοσιαλισμός, ναζισμός) είτε του ερυθρού φασισμού (σταλινισμός, υπαρκτός σοσιαλισμός Αλβανίας κλπ).

Το άλλο άκρο είναι ο πληθωρισμός της πίστης με την θρησκοληψία κι όχι απλώς την θρησκεία, με τον ευσεβισμό κι όχι την ευσέβεια των απλών ανθρώπων του λαού και του Θεού. Ο φανατισμός, ο φονταμενταλισμός, ο ζηλωτισμός, ο «ορθοδοξισμός» αντί για την Ορθοδοξία, ο πουριτανισμός κι ο πιετισμός συνιστούν το κακέκτυπο της θρησκείας. Ο συνήθης θρήσκος, ο μαινόμενος ευσεβής, ο φανατισμένος τζιχαντιστής είναι απευκταίες φιγούρες που όχι μόνο είναι περιττές, αλλά κι επικίνδυνες.

Ο Θεόφιλος Καϊρης ενσαρκώνει την ένθεη ανεξιθρησκία. Ομολογεί πίστη σε Θεό, αλλά δεν περιορίζει την εμπιστοσύνη του ανθρώπου στο θείο σε καμιά μορφή θρησκείας. Δεν είναι άθρησκος  κι ούτε αρνησίθρησκος, αλλά είναι ανεξίθρησκος και ουδετερόθρησκος. Η «Θεοσέβεια» του Θεόφιλου Καϊρη εκφράζει κι υλοποιεί αυτήν την φιλελεύθερη διαφωτισμένη  πίστη που έμαθε παρά τους πόδας του Μεγάλου Διδασκάλου του Γένους μας Αδαμάντιου Κοραή στο Παρίσι ως απαύγασμα της Γαλλικής Επανάστασης (1789).

Ο Καϊρης διακηρύσσει ότι «η θεοσέβεια δεν έχει άλλον διδάσκαλον ει μη μόνον τον Θεόν, καθότι αύτη είναι απόρροια της ηθικής του Θεού». Αλλού τονίζει ότι η Θεοσέβεια «οδηγεί τον άνθρωπον εις το υπέρ φύσιν άκτιστον και απειροτέλειον ον» και είναι «η εν πνεύματι και αληθεία του υψίστου και μόνου λατρευτέου Όντος άμεσος και έμμεσος λατρεία».

Η Θεοσέβεια του Θεόφιλου Καϊρη είναι η σπονδυλική στήλη του φιλελευθερισμού του. Αξονικής σημασίας βίωμα του ήταν η ελευθερία σε όλες τις διαστάσεις της. Εν ονόματι της εθνικής ελευθερίας προσχωρεί στον Αγώνα της Εθνεγερσίας, ξεσηκώνει μέρη σαν την Άνδρο και την Εύβοια, λαβώνεται σε μάζες και συγκροτεί πολεμικά σώματα εθναγωνιστών.

Πολιτικά υπεραμύνεται της ελευθερίας ως κοινοβουλευτικός άνδρας εκπροσωπώντας την Άνδρο, αλλά δεν καταντά πολιτευτής κι ούτε επαγγελματίας πολιτικός ή «πολιτικάντης». Αποσύρεται στην Άνδρο εκπαιδεύοντας την νεολαία μακριά από το αθηναϊκό πανεπιστήμιο και την βασιλική παρασημοφορία.

Μορφωτικά ασκεί την ελευθερία σμιλεύοντας την νεολαία, που θα αδράξει τις τύχες του έθνους. Το Ορφανοτροφείο της Άνδρου δεν περιοριζόταν σε άκληρα άνευ γονέων παιδιά του Αγώνα, αλλά δεχόταν πληθώρα μαθητών ανεξαρτήτως προελεύσεως. Λειτουργούσε σαν βρετανικό κολλέγιο με κοινή σίτιση, στέγαση και διδασκαλία. 

Τα μαθήματα επονομάζονταν από τον Καϊρη «συνδιαλέξεις» προτυπώνοντας την φιλελεύθερη παιδαγωγική των καιρών μας, όπου έπεφτε το τείχος μαθητή - δασκάλου κι οικοδομείτο η γέφυρα μυσταγωγού - μυούμενου. Η Ελευθερία και η Ισότητα άρχιζαν με την παιδεία του Ορφανοτροφείου της Ανδρου.

Τέλος, η ελευθερία της συνείδησης δείχτηκε περίτρανα στην ανεξιθρησκία του Καϊρη, ο οποίος αρνήθηκε την εξαναγκασμένη ομολογία πίστεως, επέμεινε στην πεποίθησή του και κατέβαλε το βαρύτατο τίμημα με φυλακίσεις, ανακρίσεις, δίκες και καταδίκες που τελικά κόστισαν την ζωή του.

 

Θεόφιλος Καΐρης. Σκίτσο του ζωγράφου Βαγγέλη Τζερμιά για το εξώφυλλο στην επετειακή έκδοση για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης "ΑΝΔΡΟΣ 200 ΧΡΟΝΙΑ" του ΔΙΑΜΑΝΤΗ ΜΠΑΣΑΝΤΗ. 

III. Συμπερασματικά

Παγκοίνως αποδεκτό από την επιστημονική κοινότητα των ιστορικών είναι ότι ο Άνδριος Διδάσκαλος του Γένους ήταν «ζηλωτής των ιδεών του διαφωτισμού» (Τσαρλς Φρέιζι) και «προοδευτικός δάσκαλος…συνεπής στον θρησκευτικό του αντικονφορμισμό» (Πασχάλης Κιτρομηλίδης).

Ο Θεόφιλος Καϊρης ήταν ένας νεομάρτυρας του νεοελληνικού διαφωτισμού. Στην συνεπή συνέχεια του εορτασμού των Διακοσίων Ετών της Ελληνικής Επανάστασης 1821-2021 θα μπορούσε και θα έπρεπε να αναγνωριστεί ο Άνδριος Διδάσκαλος του Γένους από όλους μας, και μάλιστα να αναχθεί σε κεντρική φυσιογνωμία της συμβολής της Άνδρου. Θα ήταν ουτοπία να σκεφθεί κάποιος και να προτείνει την ίδρυση ειδικού Μουσείου Θεόφιλου Καϊρη;

Μακάρι να στεγαζόταν στην πατρογονική οικία του, όπου έζησε κι έδρασε, παραπλεύρως του Μητροπολιτικού Ιερού  Ναού της Άνδρου, του Αγίου Γεωργίου, ως συμβολική αναγνώριση της ζωτικής σχέσης του Άνδριου φωτισμένου ιερομονάχου με τον τόπο του και τον τρόπο του, όχι μόνο στον καιρό του αλλά διαχρονικά ως τις μέρες μας;

Βιβλιογραφία

Μ. Μπέγζος, Ανάσταση και Επανάσταση 1821-2021, Εκδόσεις Οδός Πανός 2021