Εν Άνδρω

Πίνακας του ζωγράφου Βαγγέλη Τζερμιά για το εξώφυλλο του βιβλίου του συγγραφέα Διαμαντή Μπασαντή: "Η Ναυτική Εποποιία της Άνδρου τον 19ο Αιώνα."

Κι όμως η Ναυτική Ιστορία της Άνδρου, όσο κι αν νομίζουμε πως μοιάζει γνωστή, παραμένει συνολικά άγνωστη ή αποσπασματικά γνωστή. Περιγραφές, αναφορές, ερευνητικές καταγραφές, αποσπασματικά δοσμένες ή σε ευρύτερα πλαίσια τοποθετημένες δεν έδωσαν την ευκαιρία στον ανδριώτη, στον κάτοικο, στον επισκέπτη, στον αναγνώστη, να έχει μπροστά του μια περιεκτική ενότητα του συνολικού επιτεύγματος των ανθρώπων ενός αρχικά αγροτικού νησιού που στράφηκε στη ναυτιλία και διέγραψε μια απίστευτη διαδρομή μέσα σε 70-80 χρόνια. 

 Οπισθόφυλλο & Εξώφυλλο βιβλίου Η Ναυτική Εποποιία της Άνδρου τον 19ο Αιώνα.

Αρκετά είναι γνωστά χάρη στις άοκνες καταγραφές για την Άνδρο του ιστορικού Δημήτρη Πολέμη, αλλά και στην επιμελέστατη εργασία για την ελληνική ναυτιλία των Τζελίνα Χαρλαύτη, Μάνου Χαριτάτου, Ελένης Μπενέκη. Όμως, παραμένει άγνωστη στο ευρύτερο κοινό της Άνδρου γιατί έλειψε μέχρι σήμερα μια συνολική, συνοπτική, επικεντρωμένη και σταχευμένη αποτύπωση του πως σε μια συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία μεγάλων αναστατώσεων και αναδημιουργίας στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, μια σειρά τολμηρών και επιχειρηματικών ανθρώπων της Άνδρου, ξεκίνησαν ένα σχεδόν απίστευτο ναυτικό ταξίδι στο ανταριασμένο κοινωνικά και οικονομικά πέλαγος του 19ου αιώνα.

Η αναμνηστική πλάκα του 1817 με το οικόσημο των Εμπειρίκων της Καμάρας. Φωτογραφία Εν Άνδρω.

Αναμνηστική πλάκα του 1820 με το οικόσημο, των Εμπειρίκων του Γηροκομείου. Φωτογραφία Εν Άνδρω.

Αναμνηστική πλάκα του 1830 σε σπίτι της οικογένειας Γουλανδρή στην περιοχή της Καμάρας. Φωτογραφία Εν Άνδρω.

Από τις ημερομηνίες στις αναμνηστικές μαρμάρινες πλάκες που υπάρχουν σε μερικά καπετανόσπιτα την εποχή λίγο πριν ή λίγο μετά την επανάσταση του 1821 που χρονολογικά ξεκινούν από το 1817 και φτάνουν μέχρι το 1830 διαπιστώνεται πως μερικές ναυτικές οικογένειες ξεκινούν μετά την συνθήκη του Κιουτσούκ Καΐναρτζή το 1774 και πιθανόν βρίσκουν ευκαιρίες ναυτικής εξέλιξης και συσσώρευσης πλούτου τόσο κατά την προεπαναστατική περίοδο (ίσως και με αναφορά τους Ναπολεόντειους πολέμους και του εμπάργκο της εποχής) όσο και στη συνέχεια. Αυτοί αποτέλεσαν το πρόπλασμα της ανδριώτικης ναυτιλίας που μετά το 1830 ξεκινά δυναμικά και μέχρι το 1844 έχει πλέον επαγγελματικά αποτελέσει γύρω στο 27% της Άνδρου.

Το Κάστρο (Χώρα) 1840: ΠίνακαςTower, Καΐρειος Βιβλιοθήκη

Γαύριο 1840: ΠίνακαςTower, Καΐρειος Βιβλιοθήκη.

Έτσι ξεκινά η ναυτική πορεία της Άνδρου που από το 1830 μέχρι το 1910 υπήρξε λίαν εντυπωσιακή, αλλά έχει πολύ λίγο εξηγηθεί ως ενότητα κι ως σύνολο. Όμως τα επιτεύγματα της είναι καθοριστικά για την εξέλιξη της ναυτικής εποποιίας που διέγραψε η Άνδρος τον 19ο αιώνα.  Εκείνη λοιπόν την δύσκολη εποχή οι ανδριώτες στάθηκαν τολμηροί, ριψοκίνδυνοι, και επιχειρηματικοί. Ξεκίνησαν με ελάχιστα μικρά πλοία, σε ένα νησί αγροτικό και χωρίς λιμάνι (όπως καταγράφεται στη Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος του 1830). Ξεκίνησαν ως καπετάνιοι και με πληρώματα τις οικογένειες τους. Με απλές ανταλλαγές εμπορευμάτων (όπως αποτυπώνουν οι πίνακες των αφίξεων και αναχωρήσεων του εξαμήνου Δεκέμβριου 1829 - Ιουνίου 1830), όπου η Άνδρος έρχεται τρίτη στις μεταφορές εμπορευμάτων, πολύ πίσω από την Σύρο και την Τήνο, ξεπερνώντας μόνο την μικρή Μύκονο. 

Πίνακας του ιστιοφόρου Λόρδος Βύρων (οικογένεια Εμπειρίκου). Το πλοίο ναυπηγήθηκε  στην Αμερική το 1864. Φωτογραφία από «Τα Ιστιοφόρα της Άνδρου», Δ. Πολέμης, 1991

Πίνακας του ιστιοφόρου Γαμβέτας (οικογένεια Γουλανδρή). Ναυπηγήθηκε στη Σύρο το 1878.Φωτογραφία. Τα Ιστιοφόρα της Άνδρου, Δ. Πολέμης, 1991

Και πως γίνεται αυτό το αγροτικό νησί μέχρι το 1844 (όπου καταγράφεται ο ανδρικός πολυθεϊσμός) και έχει ένα 27% επαγγελμάτων, που ξεχωρίζουν από τον αγροτικό τομέα; Και πως γίνεται και μέχρι το 1857 (όπως καταγράφεται σε απογραφή της εποχής) και το νησί αυτό έχει πλέον έναν σημαντικό εμπορικό στόλο με σκάφη όλων των μεγεθών και των δυνατοτήτων; Συνέβη γιατί ένας οικονομικός οργασμός με αναφορά την θάλασσα (όπως διαπιστώνεται από τα στοιχεία), λαμβάνει χώρα γύρω στο Κάστρο (Χώρα) και συμπαρασύρει και τα γύρω χωριά. Κατασκευάζονται πλοία, παραγγέλνονται πλοία, αυξάνει εντυπωσιακά η παραγωγή και το εμπόριο των αγροτικών προϊόντων δίνει και παίρνει. Τα ανδριώτικα πλοία μεταφέρουν αγροτικά προϊόντα της Άνδρου στο Αιγαίο και στον Εύξεινο Πόντο. Και φέρνουν από εκεί εμπορεύματα για το νησί, αλλά και για άλλα μέρη, εξαπλωνόμενα σε όλη τη Μεσόγειο. Και τα ταξίδια σωρεύουν πλούτο, σωρεύουν γνώση, σωρεύουν διεθνείς εμπειρίες. 

Χάρτης ταξιδιών των Ανδριωτών μεταξύ 1877 & 1890 (Σχεδιάγραμμα Ι.Π. – Άλκης)

Οι ανδριώτες καπεταναίοι είναι και πλοιοκτήτες, δουλεύουν οικογενειακά στην αρχή και συναινετικά στη συνέχεια ξεπερνούν αφάνταστες δυσκοίλιές, ρισκάρουν στις πολεμικές συγκρούσεις της εποχής (Κριμαϊκός πόλεμος) και αναδεικνύονται πρωταθλητές της θάλασσας. Ξεπερνούν τα όρια. Ξεπερνούν την Μεσόγειο και γύρω στο 1860 φτάνουν μέχρι Ινδία και Αμερική. Όπως καταγράφεται στο βιβλίο στη δεκαετία του 1870 επιτυγχάνουν πρωτόγνωρα πράγματα για τα τότε δεδομένα.

Οι ανδριώτες πλοιοκτήτες ιστιοφόρων που δημιούργησαν το 1876 της Αλληλέγγυο Ασφαλιστική στην Άνδρο. Τα Ιστιοφόρα της Άνδρου, Δ. Πολέμης 1991.

Όπως αποτυπώνεται στην έρευνα του ανδριώτη ιστορικού Δημήτρη Πολέμη, Τα Ανδριώτικα Ιστιοφόρα, δημιουργούν συνεταιρικά, οι μεγαλύτεροι πλοιοκτήτες μια ανδριώτικη κοινοπραξία "Αλληλέγγυος Ασφάλεια - Η Άνδρος", ώστε τα πλοία τους να έχουν ασφάλεια σε περίπτωση ναυτικού ατυχήματος. Στο νησί δημιουργούνται εταιρείες νομικών, ασφαλιστικών, τραπεζικών πράξεων κλπ. Καθόλου τυχαίο που στη δεκαετία του 1880 οι ανδριώτες πλοιοκτήτες μπαίνουν - από τους πρώτους - στα ατμόπλοια (οικογένειες Εμπειρίκων). Επεκτείνονται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα με ανταποκριτές και γραφεία σε όλα τα μεγάλα εμπορικά κέντρα της εποχής: στη Σύρο, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αλεξάνδρεια κλπ. Και στο τέλος του 19ου αιώνα δημιουργούν γραφεία και στο Λονδίνο (οικογένεια Εμπειρίκου).

Πίνακας του ατμόπλοιου Καρυστιανάκης (οικογένεια Εμπειρίκου. Αρχές 20^ου αιώνα.

Όπως περιγράφουν οι μελετητές Τζελίνα Χαρλαύτη, Μάνος Χαριτάτος, Ελένη Μπενέκη, Πλωτώ – Έλληνες Καραβοκύρηδες και Εφοπλιστές 18^ος αι. – Β΄ Παγκ. Πόλεμος,, το 1898 στο νηολόγιο του νησιού ήταν εγγεγραμμένα 8 ατμόπλοια. Το 1904 21 ατμόπλοια. Το 1907 34, ενώ το 1911 45. Το 1914 ο αριθμός των νηολογημένων ατμοπλοίων της Άνδρου θα φτάσει τα 60. Πρωτοπόροι στην ατμοπλοΐα ήταν οι Εμπειρίκοι που ξεκίνησαν στη δεκαετία του 1880 και το 1895 έχουν ήδη 4 ατμόπλοια. Το 1900 έχουν 8 ατμόπλοια. Και το 1914 θα φτάσουν τα 32 ατμόπλοια. Είναι η εποχή που οι Εμπειρίκοι έχουν τον μεγαλύτερο εφοπλιστικό όμιλο της Ελλάδας.

Αφίσα του υπερωκεανίου Μωραΐτης της Υπερωκεανείου Ελληνικής Ατμοπλοΐας του Δημήτριου Μωραΐτη, 1907. Αρχείο ΕΛΙΑ. 

Καθόλου τυχαίο πως την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα δύο ανδριώτες εφοπλιστές πρωτοπορούν και στη σύνδεση της Ελλάδας με την Αμερική με υπερωκεάνια. Ξεκίνησε ο Δημήτριος Μωραΐτης το 1906-1907 και συνέχισε ο Λεωνίδας Εμπειρίκος το 1908. Η Άνδρος ναυτιλιακά είναι στην πρωτοπορία της ελληνικής ναυτιλίας. Η διαδρομή που διανύθηκε από την ανδριώτικη ναυτιλία το 1830 μέχρι το 1910 ήταν τεράστια. Από τα λίγα ξύλινα σκάφη του 1830 που μετέφεραν λίγα αγροτικά εμπορεύματα μεταξύ των νησιών τότε μέχρι τα δεκάδες φορτηγά ατμόπλοια και τα υπερωκεάνια του 1910 η απόσταση είναι ιλιγγιώδης.

 

Το ιστορικό υπερωκεάνιο Πατρίς, του Λεωνίδα Α. Εμπειρίκου, 1908. Αφίσα. Αρχείο ΕΛΙΑ.

Μια απόσταση που έφερε την Άνδρο και στην πρωτοπορία της διαμόρφωσης μιας πρώιμης αστικής κοινωνίας μεταξύ 1877 και 1890, που αποτυπώνεται στα επαγγέλματα των κατοίκων της εποχής, όπως αυτά καταγράφονται στους εκλογικούς καταλόγους της περιοχής της Άνδρου (Χώρας) των αντίστοιχων εκλογών. Καταλόγους που αποδελτιώσαμε με την ακούραστη βοήθεια του συνεργάτη μας Ι.Π.-Άλκη. Και τους οποίους αναλύσαμε στη συνέχεια καταγράφοντας με λεπτομέρειες την πορεία διαμόρφωσης της αστικής κοινωνίας της Άνδρου στον 19ο αιώνα. Η Άνδρος πρωτοπορεί και στην διαμόρφωση μιας πρώιμης αστικής τάξης που δείχνει αυξημένο πατριωτισμό χρηματοδοτώντας σημαντικά δημόσια έργα στο πατρικό νησί (βιομηχανία αλεύρων, υδραγωγείο, πεζοδρομήσεις, σχολεία κλπ.

Ο φάρος Τουρλίτης στη Χώρα. Σύμβολο της ναυτικής ισχύος της Άνδρου. Κατασκευάστηκε στην άκρη του ακρωτηρίου της Χώρας της Άνδρου το 1887 σε βράχο μέσα στο πέλαγος. Ήταν η εποχή που στον στόλο της Άνδρου έκαναν την εμφάνιση τους τα πρώτα ατμόπλοια. Φωτογραφία Εν Άνδρω.

Εκείνη την μακρινή εποχή η Άνδρος λόγω της μεγάλης οικονομικής επιτυχίας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο υφίσταται και τις πρώτες αρνητικές συνέπειες με την πρώτη μαζική απώλεια στελεχών καθώς πολλοί έμπειροι και δυναμικοί άνδρες ξενιτεύονται στελεχώνοντας γραφεία, υπηρεσίες, πλοία, μακριά από το νησί. Η Άνδρος μέχρι το 1890 καταγράφει την πρώτη έξοδο σημαντικών στελεχών. Όμως αυτό τότε δεν κοστίζει ακόμα γιατί οι μεγάλες ναυτικές οικογένειες παραμένουν στο νησί. Κάτι που θα διατηρηθεί μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.

Όλη αυτή την μακρά εποποιία της ναυτικής Άνδρου περιγράφει στοχευμένα, συνοπτικά και με ενάργεια το πρώτο μέρος του βιβλίου. Στο δεύτερο περιγράφεται αναλυτικά με πλήθος στοιχείων η κοινωνία της Άνδρου τον 19ο αιώνα, η αγροτική και ναυτική αποτύπωση της. Η ναυτιλία της και η εξέλιξη της. Η επέκταση της στον κόσμο. Η διαμόρφωση της αστικής κοινωνίας της μεταξύ 1877 και 1890 στην ευρύτερη περιοχή τη Χώρας. Πρόκειται για ένα βιβλίο που συνοψίζει, επικεντρώνεται, εξηγεί και παραθέτει αναλυτικά ερευνητικά στοιχεία από που ξεκίνησε και που έφτασε η Άνδρος μέσα σε 80-90 χρόνια γράφοντας μια μοναδική για τα δεδομένα ναυτική εποποιία για το νησί και την Ελλάδα.

"ΕΝ ΑΝΔΡΩ"