Εισαγωγή στο βιβλίο

Πίνακας του ζωγράφου Βαγγέλη Τζερμιά, που αποτέλεσε εξώφυλλο της παρούσας έκδοσης.

Η φράση «η γεωγραφία είναι πεπρωμένο» ορίζει μια από τις σταθερές της Ιστορίας. Όμως δεν ήταν μόνο η γεωγραφία που καθόρισε την μοίρα της Άνδρου; Ήταν και οι άνθρωποι. Από την άποψη της γεωγραφίας η Άνδρος είναι ένα ακόμα νησί; Όμως την Ιστορία, όπως διδάσκει ο Θουκυδίδης, την καθορίζει η δράση και οι αποφάσεις των ανθρώπων κάθε τόπου. Είναι λοιπόν ο συνδυασμός γεωγραφίας και ανθρώπων που δημιουργούν το πεπρωμένο μιας κοινωνίας.

Η Άνδρος, όπως όλα τα νησιά, υπήρξε ένας ιδιότυπος κόσμος: Περίκλειστος, λόγω της θάλασσας. Αλλά και ορθάνοικτος, λόγω της θάλασσας. Η θάλασσα την καθόρισε γεωγραφικά: την απομόνωσε, αλλά και την ταξίδεψε. Το προς τα που το καθόρισαν οι άνθρωποι. Αυτοί, ανάλογα με την εποχή και τα κίνητρα τους κατεύθυναν τις τύχες της. Το νησί ήταν πάντα εκεί. Οι άνθρωποι όμως ήταν αυτοί που το άλλαζαν με την δράση τους…

Ο 19ος αιώνας ήταν η εποχή που η Άνδρος ξεκίνησε να δημιουργεί τη νεώτερη ιστορία της. Ήταν η εποχή που οι πλέον τολμηροί του νησιού ξανοίχτηκαν στο πέλαγος. Έφτιαξαν πλοία. Εμπορεύτηκαν προϊόντα. Στην αρχή τα προϊόντα του νησιού. Μετά προϊόντα από άλλα μέρη. Στην αρχή με μικρά πλοιάρια. Στη συνέχεια με μεγαλύτερα. Και στο τέλος με μεγάλα ιστιοφόρα ξεπέρασαν την Μεσόγειο κι έφτασαν στον ωκεανό.

Ο φάρος Τουρλίτης στη Χώρα. Σύμβολο της ναυτικής ισχύος της Άνδρου. Κατασκευάστηκε στην άκρη του ακρωτηρίου της Χώρας της Άνδρου το 1887 σε βράχο μέσα στο πέλαγος. Ήταν η εποχή που στον στόλο της Άνδρου έκαναν την εμφάνιση τους τα πρώτα ατμόπλοια. Φωτογραφία Εν Άνδρω.

Στην αρχή οι καραβοκύρηδες του νησιού ξεκίνησαν ως ιδιοκτήτες και καπετάνιοι με πλήρωμα την οικογένεια τους στο ιστιοφόρο τους. Στη συνέχεια η συνεργασία άπλωσε μεταξύ των ναυτικών οικογενειών. Η συνεργασία τους έδωσε νέα δύναμη και ορμή. Νέους πόρους. Ένας οργασμός δημιουργίας και επιχειρηματικότητας αναπτύχθηκε που καθόρισε την εξέλιξη του νησιού μεταξύ 1830 και 1850.

Οι διαδρομές της Άνδρου στην Ιστορία ξέφυγαν αρχικά από τα όρια του Αιγαίου κι έφτασαν στον Εύξεινο Πόντο. Άπλωσαν στη Μεσόγειο και ταξίδεψαν στους ωκεανούς. Μέχρι το 1860 δημιουργήθηκε μια ακμάζουσα ιστιοφόρος ναυτιλία και μια ναυτική κοινωνία στο νησί. Κάποιοι άνθρωποι της Άνδρου στην περιοχή στο Κάστρο (Χώρα) και γύρω από αυτό πρωτοπόρησαν, ταξίδεψαν, επιχείρησαν και δημιούργησαν τις δικές τους οικογενειακές ιστορίες συνθέτοντας την Ιστορία του τόπου τους.

Ο Αφανής Ναύτης, σύμβολο της ναυτικής παράδοσης της Άνδρου. Έργο του ανδριώτη γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου. Προσφορά της οικογένειας Γουλανδρή. Τοποθετήθηκε το 1957 στην άκρη της Χώρας, όπου ήταν τα αρχοντικά των Εμπειρίκων, που καταστράφηκαν το 1943 από τους Γερμανούς. Φωτογραφία Εν Άνδρω.

Η Άνδρος, όπως οι περισσότερες νησιώτικες κοινωνίες, υπήρξε κοινωνικά συντηρητική. Όμως, όπως και οι άλλες νησιώτικες κοινωνίες, συχνά ξεγελούσε και παρουσιαζόταν ως μια κοινωνία κινητική και ευέλικτη. Οι νησιώτες είναι αναγκασμένοι να φεύγουν και να ταξιδεύουν πιο εύκολα.

Όμως, όπως οι περισσότερες νησιώτικες κοινότητες, παρέμενε στο εσωτερικό της μια κοινωνία άκαμπτη, που δυσκολευόταν να αλλάξει τις κοινωνικές αναφορές της και τα κοινωνικά δεδομένα της. Με άλλα λόγια η καταγωγή, η οικογένεια, οι εσωτερικοί δεσμοί της Άνδρου, όπως και των άλλων νησιώτικων κοινωνιών, εμφανίζουν μια ασυνήθιστη αντοχή. Από αυτή την άποψη οι νησιώτικες κοινωνίες ήταν και παραμένουν κατά βάθος πιο μονολιθικές.

Το Κάστρο (Χώρα) το 1840. Πίνακας του Άγγλου ζωγράφου Arthur Tower. Καΐρειος Βιβλιοθήκη Άνδρου.

Η ανδριώτικη ναυτιλία ξεκίνησε στην περιοχή της Χώρας τον 19ο αιώνα. Το Κάστρο, όπως αποκλήθηκε, ήταν μια μικρή καστροπολιτεία περιβαλλόμενη από την θάλασσα. Θεμελιωτής ο Μαρίνος Δάνδολος, ο πρώτος Βενετός διοικητής της Άνδρου. Αυτός έστρεψε «ανατολικά» την Άνδρο το 1205 δημιουργώντας οικισμούς και οχυρά σε αυτή την πλευρά του νησιού αναδεικνύοντας το Κάστρο (Χώρα) ως το πολιτικό και στρατιωτικό κέντρο του νησιού. Σκοπός η ανεμπόδιστη εμπορική επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη και η ναυτική και στρατιωτική εποπτεία του Αιγαίου. Καθόλου τυχαίο, λοιπόν, πως ήταν από αυτή τη βενετική θαλασσινή καστροπολιτεία από όπου ξεκίνησε η νεώτερη Ιστορία της Άνδρου κατά τον 19ου αιώνα.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που παραθέτουμε το κατά βάση εσωστρεφές και αγροτικό νησί του 1830 εμφανίζει το 1844 μια ανερχόμενη ναυτική τάξη, η οποία μέχρι το 1857 έχει κυριαρχήσει στο Αιγαίο και από το 1860 τα ιστιοφόρα πλοία της Άνδρου ξεπερνούν τα όρια της Μεσογείου και φτάνουν μέχρι την Αμερική σωρεύοντας πλούτο, εμπειρίες και νέες δυνατότητες στον τόπο τους.

Οι ανδριώτες αποδείχθηκαν ικανοί στο εμπόριο και εκμεταλλεύονται τις ευκαιρίες και τις συγκυρίες της εποχής (Κριμαϊκός πόλεμος, νέες αγορές κλπ), αναπτύσσουν σημαντικές συνέργειες καταφέρνοντας να ταξιδεύουν ολοένα και πιο μακριά με ολοένα περισσότερα και μεγαλύτερα πλοία.

Οι ανδριώτες μέχρι το 1860 με τα πλοία τους είχαν ταξιδέψει σε όλη την Μεσόγειο κι είχαν φτάσει μέχρι την Αγγλία, την Αμερική και την Ινδία! Σχεδιάγραμμα Ι.Π. Άλκης.

Στη δεκαετία του 1880 οι ανδριώτες πλοιοκτήτες είναι από τους πρώτους που εισέρχονται στην ατμοπλοΐα. Η ναυτική αστική τάξη που δημιουργείται στην Άνδρο συνδέεται επιχειρηματικά με τα δύο μεγάλα ναυτικά κέντρα της Ελλάδος, αρχικά με την Σύρο και στη συνέχεια με τον Πειραιά. Και στο τέλος του 19ου αιώνα συνδέεται με το Λονδίνο και μετά με τη Νέα Υόρκη δημιουργώντας στις αρχές του 20ου αναφορές στην «μικρά Αγγλία.

Οι πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα βρίσκουν την ανδριώτικη ναυτιλία στην πρωτοπορία της ελληνικής ναυτιλίας να συνδέει με υπερωκεάνια της Ελλάδα με την Αμερική. Το στερημένο οικονομικά νησί των αρχών του 19ου αιώνα στις αρχές του 20ου έχει κυριαρχήσει στα ναυτικά πράγματα της Ελλάδας κι έχει απλώσει ναυτικά στον κόσμο. Μπορούμε λοιπόν δικαίως να πούμε πως ο 19ος αιώνας υπήρξε η εποχή που ξεκίνησε η ναυτική εποποιΐα της Άνδρου, η οποία συνεχίστηκε και στον 20ο αιώνα.